Gazeteci Bahadır Özgür, Hakkı Özdal ve Aysel Ebru Ökten’nin hazırladığı rapor, Adana ili, Hatay ve ilçeleri, Maraş ve ilçeleri, Adıyaman ve ilçeleri ile Antep ve ilçelerinde 16-22 Şubat 2023 tarihlerinde direkt saha müşahedelerine dayandırıldı. Raporda dikkat çeken kısımlarından biri AFAD’ın arama kurtarma çalışmaları için kullandığı ‘teknik’ oldu.
‘OHALLE BİRLİKTE SARSINTI FIRSATÇILIĞI KATLANARAK DEVAM ETTİ’
Raporla ilgili konuşan EMEP Genel Lideri Ercüment Akdeniz, sarsıntıda hayatını kaybedenleri anarak açıklamalarda bulundu. Akdeniz, dayanışmaya dikkat çekerek şunları söyledi:
“Deprem asıl fakirleri vurdu. Zati bölgede çökmekte olan tarım ve hayvancılık ağır bir darbe daha aldı. Hükümet eliyle icra edilen afet stratejisi ne söylüyor? Devlet birinci anda alanda olmamakla bir öbür varlık biçimini gösterdi. OHAL ilanıyla perişen bir güç aygıtı önümüzü getirdi. O denli ki alanda Kızılay yok, tarikat ve cemaatler var. Arama kurtarma yok, koskoca bir boşluk var. OHAL’le birlikte sarsıntı fırsatçılığı katlanarak devam etti. Bu yüzyıllık felaket yalnızca bir yas konusu değil. Zelzele ve zelzelenin akabinde rant siyasetleri işçiler bakımından bir örgütlenme ve yaşama tutunma sorunu. TTB, TMMOB, KESK, personel sendikaları, sol sosyalist partiler, muhalif belediyeler, sarsıntı bölgelerinde günlerce halk için çalıştı. Bu rapor yalnızca bugüne, düne bir not düşmek manasına gelmiyor. Bu rapor büyük zelzele bakımından da önemli ikazlar içeriyor. İmar affıyla göz nazaran göre gelen sarsıntı katliamlarına dur demenin vakti. Kar, rant siyasetlerine karşı örgütlen davetimizi bir kere daha söylüyoruz. Karanlık zihniyetten hesap sormalıyız, soracağız.”
‘AFAD AFETİ GÖRMEZDEN GELDİ’
Raporu hazırlayan gazeteci Hakkı Özdal, bölgedeki durumu anlattı. Özdal, “En başta söylemeliyiz ki 6 Şubat’taki sarsıntı bir katliam ortaya çıkarttı” dedi. Özdal şöyle konuştu: “Bölgedeki can kaybının kıymetli bir kısmı işçi sınıfı oldu. İslahiye üzere biberi ile meşhur bir ovaya 9 katlı apartmanlar yapılmış. AFAD arama kurtarma çalışmalarında irtibat konusunda GSM’i uygun görmüş. AFAD, arama kurtarmayı WhatsApp’ı kullanarak uygun görmüş. Bu afeti görmezden gelmek demek. Bölgede 9 bin civarında baz istasyonu var. Bunların üçte biri devre dışı kaldı. Bunun kıymetli nedeni baz istasyonlarının binalara bitişik yapılmış olması. Afet planı nitekim fecî.”
Bölgenin bir emek kenti olduğunu belirten Özdal şöyle devam etti:
“Toplam 14 milyonu aşan bir nüfus var bölgede. Zelzeleden etkilenen ise 16 milyon. Sayısal datalar bölgedeki yıkımın doğal olarak işçilerin başına geldiğini gösteriyor. İşçi mahallelerine yardım arama kurtarma hep geç gitmiş. Bunu şahitlerden dinledik. Devlet tek bir strateji uygulamıyor. Devlet nerede sorusu haklı ve legal bir soru. Devlet 7 Şubat’ta sermayeyle ortak bir plan dahilinde. Zelzeleden bir gün sonra cumhurbaşkanı OHAL’den bahsetti. Bu durum ‘Devlet nerede?’ sorusuna verilmiş bir cevap. Devlet bir strateji geliştiriyordu. Örneğin Antakya’da yurttaşları göçe zorlayan bir metot uygulandığına şahit olduk. Çadır, konteyner getirmeyerek bunu yaptılar. Ama Maraş büyük endüstrisiyle emekçilik oranı daha fazla. Sarsıntının çabucak akabinde Maraş’ta kurulan büyük sermaye temsilcileri iş gücünden yakınan açıklamalar yaptılar. Zira Maraş’ta endüstrideki çarkların dönmesini bekliyor. Maraş’ta konteyner ve çadırdaki bonkörlüğün nedeni buydu.”
‘İKTİDAR ÖZEL BİR HAKİMİYET ALANI KURDU’
Bahadır Özgür ise Antakya’daki mülksüzleştirmeyle ilgili konuştu. Antakya’yla ilgili Resmi Gazete’de yayımlanan kararlara dikkat çeken Özgür, “İlk gün yaşanılan korkular gerçekleşti. Mülksüzleştirmeyle ilgili alt yapılar oluşturulmuş durumda. İktidar coğrafyanın bir kısmına özel bir hakimiyet alanı kurdu” dedi.
MÜLTECİ DEPREMZEDELER…
Emek Partisi ismine göç ve mülteciler mevzusuyla ilgili çalışmalar yapan Aysel Ebru Ökten ise depremzede mültecilerin durumunu şöyle anlattı:
“Taleplerin karşılanması konusunda en sıkıntı durumda mülteciler yer alıyor. Zelzeleden 1,7 milyon mültecinin olduğunu görüyoruz. Çok büyük bir mülteci nüfusunun zelzeleden etkilendiğini görüyoruz. Çadırlara ulaşamayan bir mülteci kitlesinden bahsediyoruz. Birtakım çadır kentlerden mültecilerin çıkarıldığını gözlemledik. Siyasetin lisanı, medyanın haber veriş hali mültecilerin hayatını ne kadar zorlaştırdığını gördük. Her ne kadar örülmeye çalışılan mülteci düşmanlığı olsa da bir de yardımcı olma halinin arttığını gördük. Mülteciler yardıma ulaşırken lisan sorunu yaşıyor. Mülteci bayanların tacize maruz kaldığını gördük. Mülteci bayanların korkma hali olduğunu gözlemledik.”
ÖNERİLER
Ökten, mültecilerle ilgili yapılması gereken tahlil tekliflerini şöyle sıraladı:
– Acil olarak yurttaş, mülteci ayrımı yapılmaksızın kaynak aktarılmalı.
– Mültecilere çalışma müsaadesi hızlı olarak sağlanmalı.
– Kışkırtmalara karşın temel olanın barış ve kardeşlik olanın kamusal alanda yükseltilmesi gerektiğini söylüyoruz.
– Medyanın daha sorumlu bir tavır takınmasını öneriyoruz.
– Seyreltme siyasetinden derhal vazgeçmek gerekiyor.
– Geri kabul muahedesi mültecileri hapsediyor. Geri kabul muahedesinin iptal edilmesi gerektiğini söylüyoruz.
RAPOR
Raporun giriş kısmında şu tabirler yer aldı: “Bu rapor, yıkım yaşanan bölgelerdeki genel ve özgül ekonomik-politik bağlantı ve çatışmalara, sınıf alaka ve çatışmalarına, bunların sarsıntı öncesinden başlayarak hâlihazırda ortaya çıkardığı ve çıkarması beklenebilecek sonuçlara odaklanmıştır. Bölgenin üretim ve sermaye yapısı, sınıf profilleri, bunların yaşanan yıkım ve sonrasıyla etkileşimleri ön planda tutulmuştur. Devlet ve kurumların işleyişi, bölgeye sarsıntının birinci anından itibaren nasıl baktıkları ve hangi emelle ne tıp müdahalelerde bulundukları üzerinde durulmuştur.”
Raporda öne çıkan bulgular şöyle:
“6 Şubat zelzeleleri, birincil ve faal sonuçları yıkım bölgesinde yaşanmakla birlikte; toplumsal, politik, iktisadi, idari sonuçları bakımından ülke ölçeğinde tesirlidir ve bu ölçekte sonuçlar doğurması beklenmeli. ‘Devlet’, ekseriyetle üç ya da dördüncü günden itibaren, çoğunlukla da kolluk güçleriyle ortaya çıkmaya başlamıştır. Devlet görünmeye başladığı andan itibaren, halkın kendi inisiyatifiyle oluşturduğu ya da bölgeye devletten daha evvel ulaşan gönüllüler ile sendikalar, meslek odaları ya da az sayıdaki sivil örgütlerin oluşturduğu dayanışma ağ ve merkezlerine AFAD ismine el koymaya başlamış; Pazarcık, Narlı, Adıyaman, Elbistan üzere yerlerde bilhassa cemevleri etrafında oluşan işleyişlere müdahale etmiştir. Dayanışma bu nedenle kimi durumlarda (ilaçların muhtaçlık sahiplerine el altında dağıtılması üzere yollarla) zımnilik içinde yürütülmüştür.”
‘ALTYAPI HİZMETLERİ ÖZEL ŞİRKETELER DEVR EDİLDİ’
Raporda zelzele bölgesinde yer alan tüm altıyapı hizmetlerinin özel şirketlere devredildiği belirtildi: “Özelleştirme ile KİT’lerin tasfiyesi ve kamusal birikimlerinin sermayeye transferiyle kamunun taşraya yönelik kurumsal kapasitesi de ortadan kalkmıştır. Devlet Su İşleri ve Karayolları Genel Müdürlüğü üzere kurumlar birer ‘ihale dağıtım merkezine’ dönüşmüş, bunun dışında neredeyse fonksiyonsuz kalmış, tüm alt yapı hizmetleri özel şirketlere devredilmiştir. Depremzedeye haftalarca pak su götürememenin, süreksiz barınma merkezlerini inşa edememenin yahut daha birinci günlerden başlayarak arama kurtarma çalışmalarının gereksinim duyduğu ekipmanların yoksunluğunun temel nedeni, bunları yerine getirebilecek kamusal nitelikte bir kurumun kalmamasıdır.
Deprem bölgesinde ‘sivil toplum’ geleneğinin görece düşük, kimi yerlerde yok denecek kadar az olduğu görülmüş, bu boşluk çoklukla dini nitelikteki vakıf ve derneklerin varlıklı imkanlarıyla giriştikleri ‘hayır’ faaliyetlerinin görünür olmasına neden olmuştur.”
‘AFAD MÜDAHALESİ’
Raporda AFAD’ın arama kurtarma planıyla ilgili bilgiler ise şöyle yer aldı: “Yapılan afet müdahale planı, kâğıt üstündeki haliyle dahi, bilimsel gerçekliklerden, teknik bilgi ve geçmiş tecrübeden büsbütün mahrum, baştan savma ve ‘şeklen’dir. AFAD arama-kurtarma takımlarının uyumu için gerekli irtibat faaliyeti GSM şebekeleri üzerinden planlanmış, afet müdahalesi için davranacak gruplara, telsiz ya da uydu haberleşmesi üzere daha fonksiyonlu, sağlam araç ve metotlar tahsis edilmemiştir. Türkiye’nin ‘ulusal afet planı’ kâr odaklı GSM şirketlerinin insafına terk edilmiştir. Gerek AFAD gerekse merkezi yönetimin tüm afet ve acil durum müdahale sistematiği, sırf siyasal tenkidin değil, mevcut toplumsal nizamda bile ceza hukukunun hususudur.”
DİĞER TESPİTLER…
Raporda başka tespitler ise şöyle:
“2012’de yürürlüğe giren 6360 Sayılı büyükşehir belediyelerini genişleten ve tekrar düzenleyen maddeyle Hatay üzere kimi vilayetlerde mahallelerin idari ilişkisi değiştirilmiş. İktidar lehine bir “siyasi hülle” olarak isimlendirilebilecek bu değişiklikle mücavir alanlar belediyeler için inşaat iktisadına kazandırılacak birer ‘boş arazi’, buralara götürülecek hizmetler ise birer ihale kaynağı olmuştur.
TOKİ, kentsel ranttan aşikâr oranda alt sınıfların hisse almasını sağlayarak bir istek üretim aracına dönüştürülmüş, taşra kentleri de AVM’lerle dolmuştur. İktidarla iç içe geçmiş bu devasa inşaat oligarşisi zelzele enkazının liyakatsizlik, ihmal üzere sebeplerle açıklanamayacağını (raporda örnekleriyle görüleceği üzere) ortaya koymuş, buna emeğin de eklenmesiyle bugün yaşanan toplumsal çözülmenin nedenlerini oluşturmuştur.
6 Şubat sarsıntılarının yıkıcı tesirine maruz kalan kentlerde toplam 305.102 kaçak binaya 2018 tarihli son imar affı kapsamında yapı kayıt evrakı verilmiştir. İmar ruhsatı için gerekli yer incelemelerinin gerektirdiği maliyetin neredeyse 1/10’u fiyatlarla, özel kontrol şirketlerinden yapı onayları alınmıştır. Bu vahim durum kamu binaları için dahi geçerlidir. Mühendisler, mimarlar ve onların teknik bilgi ve tecrübeleri devreden çıkarılmış, bunun yerine ‘diploma ticareti’ başlamıştır.
Türkiye’nin sağcı siyasetin bu popülist ve yoz hareketleri yerine, yeni, ilgili bilim ve meslek kuruluşlarının direkt iştirakiyle hazırlanmış, sistemli bir yapı ve sarsıntı yönetmeliğine; bu yönetmeliklere ahengin çok katı halde denetlenmesi için gerekli konsey ve sistemlerin oluşturulmasına; imar affı üzere uygulamaların bir daha asla yapılamayacak formda anayasal düzlemde engellenmesine gereksinimi vardır.
Deprem bölgesindeki OHAL uygulaması, bölgedeki kentlerin hem birbirlerinden ve hem de ülkenin kalanından tecrit edilerek adeta bir süratli inşaat plantasyonuna çevrilmesi, yine imar ismi altında sermayenin çeşitli kesitlerine açılan ‘fırsat’ların, ihale tertibi ve rant dağıtımının merkezileşmesi hedeflerini taşımaktadır. OHAL Kararnamesi ile Cumhurbaşkanına yardımların kullanılması, gerçek bireylerin yerlerine el koyma, çalışma saatlerini belirleme konusunda kontrolden uzak yetkiler tanınmıştır. Ayrıyeten OHAL temel hak ve özgürlüklerin, ‘durumun gerektirdiği ölçü’ üzere yeniden son derece keyfi değerlendirmeye açık bir tabanda gasp edilmesine imkan tanımaktadır. OHAL kapsamında ilan edilen 126 ve 136 Nolu Kararnameler ile yönetim, neredeyse sınırsız denebilecek yetkilerle, depremzede yurttaşların mülkiyet hakları üzerinde her türlü tasarrufta bulunmak, ormanların, kıyıların, tarım topraklarının ve meraların vasfını değiştirerek imara açmak, sarsıntı bölgelerindeki iskân ve imarla ilgili tek yetkili olmak üzere güçlerle donatılmıştır. Bu kapsamda Vilayet Valiliklerinin yayınladığı genelgelerle, birçok durumda şahsen depremzedelere ilişkin olan taşınmazlara, arsa, arazi ve tarlalara, konteyner kent imali, çadır kent suramı üzere emellerle el konulmaya başlanmıştır.
Bölgede zelzelenin akabinde yaşanan tam bir mülksüzleştirme, servet transferi ve sömürüyü derinleştirme operasyonudur.
Kahramanmaraş, Hatay, Malatya, Adıyaman, Gaziantep, Şanlıurfa, Diyarbakır, Kilis, Osmaniye, Adana ve Elazığ vilayetlerini kapsayan afet bölgesinde Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) bilgilerine nazaran 31 Aralık 2022 tarihi prestijiyle 14 milyon 196 kişi yaşamaktadır. Bu sayı ülke nüfusunun yüzde 16,4’üne tekabül etmektedir. Ayrıyeten, resmi datalara nazaran ülke genelindeki yaklaşık 3,5 milyon süreksiz muhafaza altındaki kayıtlı Suriyeli nüfusun yarısı bu 11 kentte yaşamaktadır. Bunun, bölgede bilhassa küçük ve orta endüstride ucuz göçmen emeği sömürüsüne dayalı kârlar üzerindeki tesiri açıktır.
TÜİK’in 2021 yılı datalarına nazaran 11 ili kapsayan afet bölgesinde 3 milyon 841 bin kişi istihdamdadır. Bölgede her 10 işçiden 4’ü bir toplumsal güvenlik müdafaasına sahip olmaksızın, sigortasız çalışmaktayken sarsıntı yıkımıyla karşı karşıya kalmıştır. Malatya, Adıyaman, Şanlıurfa, Diyarbakır, Osmaniye üzere tarım kesiminin daha faal olduğu bölgelerde kayıt dışılık çok daha yüksek oranlara çıkmaktadır. Ziraî faaliyetin güçlü olduğu ilçelerde kayıt dışılık oranı kent genelinden çok daha üste çıkmaktadır.
Adıyaman, Hatay ve Maraş’ta bilhassa OSB ölçeğinde kayıt dışı Suriyeli emekçi çalıştırılması çok yaygın bir olgu olarak karşımıza çıkmıştır. Göçmen emekçiler, daha düşük fiyatla çalıştırıldıkları üzere zelzeleden sonra yine çalışmaya birinci çağırılanlar da onlar olmuştur.
Bölgedeki 11 ilin tamamında fiyatlar, Türkiye geneli ve başka 70 vilayet ortalamasının epey altında bulunmaktadır. Kontratlı çalışanlar için ortalama günlük fiyat Türkiye genelinde 378,55 TL, zelzele bölgesindeki 11 vilayette ise 315,27 TL’dir. Bu çarpıcı farklar kamu için de geçerlidir. Kamu dalı çalışanları, sarsıntı bölgesinde ülke ortalamasının 52 TL altında günlük fiyatla çalışmaktadır (414 TL – 466 TL). Özel bölümde ise durum çok daha vahim hale gelmektedir. Bu 11 vilayette özel bölümdeki günlük fiyat ortalaması 300 liranın bile altındadır (291 TL).
Bölgedeki istihdamın yarıdan fazlasının 10’dan az personel çalıştıran işletmelerde olması ve bu işletmelerin geriye dönmesine yönelik bir stratejinin olmadığının/olmayacağının açık olması nedeniyle, bu işgücünün kalıcı olarak göç etmek ya da bölgedeki inşaat-OSB bakışımlı yeni proleterleşme sürecine katılmak dışında bir seçeneği kalmayacak üzere görünmektedir.
Depremden etkilenen kentler ekonomik büyümeye en az katkı yapan ve en az hissesi alanlardan oluşmaktadır. 2021 yılında Türkiye genelinde kaydedilen yüzde 11,4 oranındaki ekonomik büyümeye zelzeleden etkilenen 11 ilin katkısı 0,98 puandır. TÜİK datalarına nazaran bölge kentlerinin GSYH’den aldıkları hisse yüklü olarak yüzde 1’in altında kalmaktadır. Lakin, bu vilayetlerin kendi içinde de büyük farklar bulunmakta sarsıntı dokümanı içinde de ikinci bir bölgesel eşitsizlik dikkat çekmektedir.
2022 yılında Türkiye genelinden toplam dokumacılık eserleri ihracatı 14,2 milyar dolar düzeyindedir ve bunun yaklaşık 5 milyar dolarlık kısmı, bir öteki deyişle yüzde 35’i zelzele bölgesindeki 11 vilayetten yapılmış ihracattan oluşmaktadır. Başta Gaziantep, Adana ve Şanlıurfa olmak üzere bölge vilayetlerinde, emek ağır ihracatçı kesimlerde, başta düşük fiyatlar olmak üzere personel sınıfının ağır şartlara mahkûm edilmesiyle kendisine ‘avantajlar’ yaratan bir sermaye yapısı olduğu görülmekte.” (HABER MERKEZİ)